PrEP On-Demand อีกทางเลือกป้องกันเอชไอวี สำหรับคนไม่อยากกินยาเป็นประจำ
การป้องกันเอชไอวี ในยุคปัจจุบันไม่ได้จำกัดแค่การใช้ถุงยางอนามัย หรือการลดจำนวนคู่นอนเพียงอย่างเดียวอีกต่อไป ความก้าวหน้าทางการแพทย์ทำให้เรามีวิธีการป้องกันที่หลากหลาย และมีประสิทธิภาพสูงขึ้น หนึ่งในนั้นคือ PrEP (Pre-Exposure Prophylaxis) หรือ ยาป้องกันก่อนมีความเสี่ยงติดเชื้อเอชไอวี
รูปแบบที่ได้รับความนิยมมากที่สุด คือ Daily PrEP หรือการกินยาทุกวันสม่ำเสมอ เพื่อสร้างระดับยาในร่างกายให้พร้อมป้องกันเอชไอวี ได้อย่างมีประสิทธิภาพสูงสุด แต่ในโลกความจริง ไม่ใช่ทุกคนที่ต้องการหรือจำเป็นต้องกินยาทุกวัน บางคนมีเพศสัมพันธ์ไม่บ่อย บางคนไม่สะดวกกินยาเป็นกิจวัตร บางคนกังวลเรื่องการลืมกิน หรืออยากลดปริมาณยาที่ไม่จำเป็น
PrEP On-Demand คืออะไร?
PrEP On-Demand คือ การใช้ยาป้องกันเอชไอวี เฉพาะช่วงเวลาที่มีความเสี่ยง โดยไม่ต้องกินทุกวัน เหมาะสำหรับคนที่สามารถคาดการณ์เวลามีเพศสัมพันธ์ได้ล่วงหน้า สูตรมาตรฐานที่ใช้ทั่วโลกคือ สูตร 2-1-1 ซึ่งประกอบด้วยจังหวะการกินยา 3 ครั้งตามกำหนด
PrEP On-Demand ถูกออกแบบมาเพื่อ
- ลดจำนวนยา
- ลดค่าใช้จ่าย
- ลดความยุ่งยาก
- ปรับให้เข้ากับไลฟ์สไตล์ของคนที่มีเพศสัมพันธ์แบบไม่สม่ำเสมอ
ถึงแม้จะไม่ใช่รูปแบบที่ใช้ได้กับทุกคน แต่สำหรับบางกลุ่ม PrEP On-Demand ให้ความยืดหยุ่นมากกว่า และยังคงป้องกันเอชไอวี ได้อย่างมีประสิทธิภาพสูงเช่นเดียวกัน
PrEP On-Demand ทำงานอย่างไร?
แม้จะไม่ได้กินทุกวัน แต่การกินยาตามสูตร 2-1-1 ช่วยให้ระดับยา Tenofovir/Emtricitabine เพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็วในเนื้อเยื่อบริเวณทวารหนัก ซึ่งเป็นตำแหน่งที่มีความเสี่ยงสูงที่สุดสำหรับการติด HIV ผ่านการมีเพศสัมพันธ์แบบสอดใส่ทางทวารหนัก
การกินยา ล่วงหน้า 2 เม็ด ทำให้ระดับยาในเลือด และเนื้อเยื่อสูงขึ้นเร็วพอที่จะป้องกันการเพิ่มจำนวนของไวรัสในช่วงชั่วโมงแรก ๆ หลังมีเพศสัมพันธ์ ส่วนการกินยาอีก 2 ครั้งหลังนั้น ช่วยให้ระดับยาอยู่คงที่เพียงพอที่จะป้องกันต่อเนื่องอีกหลายวัน
นี่คือเหตุผลที่สูตร On-Demand ใช้ได้ผลดีในบางกรณี และมีงานวิจัยยืนยันประสิทธิภาพเช่นเดียวกับ Daily PrEP ในกลุ่มประชากรที่เหมาะสม
สูตร 2-1-1 คืออะไร? วิธีใช้ PrEP On-Demand อย่างถูกต้องที่สุด
ขั้นตอนการใช้ PrEP On-Demand
- 2 เม็ด ก่อนมีเพศสัมพันธ์อย่างน้อย 2 ชั่วโมง
- 1 เม็ด หลังจากนั้น 24 ชั่วโมง
- 1 เม็ด หลังจากนั้น 48 ชั่วโมง
รวมเป็นการกิน 4 เม็ดต่อหนึ่งรอบความเสี่ยง
กรณีที่มีเพศสัมพันธ์ต่อเนื่องหลายครั้งในช่วงเวลาใกล้ ๆ กัน เช่น ภายใน 24 ชั่วโมงหลังจากโดสแรก ยังมีแนวทางเฉพาะ เช่น การขยายยาอีก 1 เม็ดทุก 24 ชั่วโมงจนกว่าไม่มีเพศสัมพันธ์เพิ่ม ซึ่งต้องอาศัยการประเมินแบบเจาะจง
ความแตกต่างระหว่าง PrEP On-Demand และ Daily PrEP
ทั้งสองแบบป้องกันเอชไอวีได้ดี แต่เหมาะกับคนละไลฟ์สไตล์
| ปัจจัย | PrEP On-Demand (2-1-1) | Daily PrEP |
| การกินยา | กินเฉพาะเวลาจะมีความเสี่ยง | กินทุกวัน |
| ความเหมาะสม | คนมีเพศสัมพันธ์เป็นครั้งคราว | คนมีความเสี่ยงสม่ำเสมอ |
| ปริมาณยา | น้อยกว่า | มากกว่า |
| ประสิทธิภาพ | สูงมากใน MSM | สูงมากทุกกลุ่ม |
| ใช้ได้กับเพศ | แนะนำเฉพาะชายที่มีเพศสัมพันธ์ทางทวารหนัก | ใช้ได้กับทุกเพศ |
| ความเสี่ยงลืมยา | อาจลืมจังหวะการกิน | ลืมง่ายหากไม่มีวินัย |
| ค่าใช้จ่าย | น้อยกว่าเพราะใช้ยาน้อย | มากกว่า |
สรุปสั้น ๆ PrEP On-Demand เหมาะกับผู้ชายที่มีเพศสัมพันธ์ทางทวารหนักแบบไม่สม่ำเสมอ แต่ไม่เหมาะกับผู้หญิงหรือผู้ที่มีเพศสัมพันธ์ทางช่องคลอด เพราะระดับยาบริเวณเนื้อเยื่อช่องคลอดจะขึ้นช้ากว่าเนื้อเยื่อทวารหนัก
ใครบ้างที่เหมาะกับ PrEP On-Demand?
แม้จะเป็นวิธีป้องกันที่ดี แต่ไม่ได้เหมาะสำหรับทุกคน
เหมาะสำหรับ
- ผู้ชายที่มีเพศสัมพันธ์กับผู้ชาย (MSM) ผ่านทางทวารหนัก
- คนที่มีเพศสัมพันธ์เฉพาะบางช่วง เช่น วันหยุด นัดเจอไม่บ่อย
- คนที่ไม่ต้องการกินยาเป็นประจำ
- คนที่สามารถวางแผนการมีเพศสัมพันธ์ล่วงหน้าได้
- คนที่ต้องการลดค่าใช้จ่ายในการใช้ยา
- คุณไม่อยากกินยาเป็นประจำ
อาจไม่เหมาะสำหรับ
- ผู้หญิง
- ผู้ที่มีเพศสัมพันธ์ทางช่องคลอด
- ผู้ที่ไม่สามารถคาดการณ์เวลามีเพศสัมพันธ์ล่วงหน้าได้
- ผู้ที่มีความเสี่ยงสูงสม่ำเสมอ
- ผู้ที่มีปัญหาเรื่องวินัยการกินยา
- ผู้ที่เริ่มใช้ PEP บ่อยครั้ง → ควรเปลี่ยนเป็น Daily PrEP มากกว่า
ประสิทธิภาพของ PrEP On-Demand เทียบกับ Daily PrEP
งานวิจัยชั้นนำในยุโรป เช่น IPERGAY และ Prévenir สรุปว่า
- PrEP On-Demand มีประสิทธิภาพสูงมากใน ชายที่มีเพศสัมพันธ์ทางทวารหนักกับชาย (MSM)
- ในหลายการศึกษาพบว่าประสิทธิภาพสูงถึง 97% เมื่อใช้ตามสูตรอย่างถูกต้อง
- ประสิทธิภาพใกล้เคียง Daily PrEP อย่างมากในกลุ่มประชากรที่เหมาะสม
อย่างไรก็ตาม
- ยังไม่มีข้อมูลเพียงพอในผู้หญิง
- ยังไม่มีข้อมูลเพียงพอในผู้ที่มีเพศสัมพันธ์ทางช่องคลอด
- จึงไม่แนะนำให้ใช้ในกลุ่มเหล่านั้น
ข้อดีของ PrEP On-Demand ที่หลายคนยังไม่รู้
PrEP On-Demand มีข้อดีหลายอย่างที่ตอบโจทย์ไลฟ์สไตล์คนรุ่นใหม่
- ไม่ต้องกินยาเป็นประจำ เหมาะสำหรับคนที่ไม่อยากพกยา หรือไม่ต้องการรู้สึกเหมือน ต้องกินยาไปตลอด
- ลดค่าใช้จ่าย ด้วยการกินยาเฉพาะเวลาจำเป็น ค่าใช้จ่ายลดลงมากกว่าการกินทุกวัน
- ลดความเสี่ยงผลข้างเคียงจากยา เนื่องจากใช้ยาน้อยกว่า ผลข้างเคียง เช่น คลื่นไส้ ปวดท้อง เวียนหัว จะพบได้น้อยลง
- ควบคุมง่าย และยืดหยุ่น เหมาะกับคนที่มีตารางชีวิตเป็นอิสระ หรือคนที่มีความเสี่ยงเฉพาะบางช่วง
- ลดความเสี่ยงลืมกินยาในระยะยาว Daily PrEP ต้องกินทุกวัน ซึ่งบางคนลืมบ่อย แต่ On-Demand ต้องกินเป็นบางครั้ง
ข้อจำกัดของ PrEP On-Demand ที่ควรรู้ก่อนตัดสินใจ
แม้ว่าจะมีข้อดีหลายอย่าง แต่ก็มีข้อจำกัดสำคัญที่ไม่สามารถมองข้ามได้
- ไม่ใช่สำหรับทุกเพศ เพราะระดับยาในช่องคลอดขึ้นช้ากว่า เนื้อเยื่อทวารหนัก จึงไม่เหมาะกับผู้หญิงหรือผู้ที่มีเพศสัมพันธ์ทางช่องคลอด
- ต้องวางแผนล่วงหน้า ถ้าคุณเป็นคนที่ เกิดเหตุฉุกเฉินบ่อย หรือคาดเดาเวลาไม่ได้ PrEP On-Demand อาจใช้งานยาก
- ต้องกินตามเวลาอย่างเคร่งครัด หากกินไม่ตรงเวลา เช่น กิน late ไปหลายชั่วโมง ประสิทธิภาพจะลดลงทันที
- ไม่ป้องกันโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์อื่น ๆ เหมือน Daily PrEP ไม่ป้องกัน
- ซิฟิลิส
- หนองใน
- หนองในเทียม
- HPV
- จึงควรใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วย
ความปลอดภัย และผลข้างเคียงของ PrEP On-Demand
จากงานวิจัยส่วนใหญ่พบว่า PrEP On-Demand มีผลข้างเคียงน้อยกว่า Daily PrEP เพราะใช้ยาปริมาณน้อยกว่า โดยผลข้างเคียงที่พบได้ เช่น
- คลื่นไส้
- ปวดท้อง
- เวียนศีรษะ
- ท้องเสีย
อาการส่วนใหญ่จะดีขึ้นเองในไม่กี่วัน และไม่ต้องหยุดยา แต่สำหรับคนที่มีโรคไตหรือใช้ยาบางชนิดร่วมกัน ควรปรึกษาแพทย์ก่อนใช้ PrEP ทุกประเภท
การตรวจสุขภาพก่อน และหลังการใช้ PrEP On-Demand
เช่นเดียวกับ Daily PrEP ผู้ใช้ On-Demand ต้องผ่านการตรวจสุขภาพก่อนเริ่มใช้
ก่อนเริ่มใช้
- ตรวจเอชไอวี
- ตรวจการทำงานของไต
- ตรวจโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์
- ประเมินพฤติกรรมความเสี่ยง
ระหว่างใช้
- ตรวจเอชไอวี ทุก 3 เดือน
- ตรวจไตตามคำแนะนำ
- ตรวจโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ ทุก 3–6 เดือน
คำถามยอดฮิตเกี่ยวกับ PrEP On-Demand
Q : PrEP On-Demand ป้องกันเอชไอวีได้ดีแค่ไหน?
A : ได้ผลดีมากในกลุ่มชายรักชาย ประสิทธิภาพสูงถึง 86–97%
Q : ต้องกินกี่เม็ด?
A : สูตรเต็มคือ 4 เม็ดต่อ 1 รอบความเสี่ยง
Q : ใช้กับคู่หญิงชายได้ไหม?
A : ไม่แนะนำสำหรับการมีเพศสัมพันธ์ทางช่องคลอด
Q : ใช้แทนถุงยางอนามัยได้ไหม?
A : ไม่ได้ เพราะไม่ป้องกันโรคอื่น ๆ
Q : ถ้าลืมกิน 2 เม็ดแรก ทำอย่างไร?
A : อาจไม่ได้ผล ต้องพิจารณา PEP แทน โดยรีบพบแพทย์ภายใน 72 ชั่วโมง
อ่านบทความอื่นๆ เพิ่มเติม
- ชีวิตง่ายขึ้นเมื่อมี PrEP แบบฉีด ไม่ต้องพกยา ไม่ต้องจำเวลา
- รู้หรือไม่? PrEP และ PEP คือ อาวุธคนละแบบในการป้องกันการติดเชื้อเอชไอวี
PrEP On-Demand เป็นอีกหนึ่งทางเลือกที่สำคัญของยุคปัจจุบัน เพราะสามารถป้องกัน HIV ได้อย่างมีประสิทธิภาพสูงโดยไม่ต้องกินยาทุกวัน เหมาะกับผู้ชายที่มีเพศสัมพันธ์ทางทวารหนักแบบไม่สม่ำเสมอ และต้องการความยืดหยุ่นในชีวิตมากขึ้น
อย่างไรก็ตาม การเลือกใช้ PrEP แบบใดก็ตาม ต้องอาศัยความเข้าใจที่ถูกต้อง การกินยาตามสูตรที่แม่นยำ และการตรวจสุขภาพอย่างสม่ำเสมอ
หากคุณยังไม่มั่นใจว่าวิธีไหนเหมาะกับคุณที่สุด การปรึกษาผู้เชี่ยวชาญด้านสุขภาพทางเพศคือสิ่งที่ดีที่สุด เพื่อให้คุณได้แนวทางการป้องกันที่ปลอดภัย เหมาะสม และตอบโจทย์ไลฟ์สไตล์ของคุณอย่างแท้จริง
เอกสารอ้างอิง
- Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Clinical Guidance for PrEP. Comprehensive recommendations for PrEP use including event-driven (2-1-1) dosing.
[ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.cdc.gov/hivnexus/hcp/prep/index.html - World Health Organization (WHO). What’s the 2+1+1? Event-driven oral PrEP to prevent HIV for men who have sex with men. Technical brief on On-Demand PrEP.
[ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.who.int/publications/i/item/what-s-the-2-1-1-event-driven-oral-pre-exposure-prophylaxis-to-prevent-hiv-for-men-who-have-sex-with-men - Molina J-M, et al. On-Demand Preexposure Prophylaxis for HIV Infection (IPERGAY Study). Evidence supporting the effectiveness of the 2-1-1 regimen.
[ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa1506273 - กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข. แนวทางการให้บริการยาป้องกันก่อนการสัมผัสเชื้อ HIV (PrEP) และสูตร 2-1-1 สำหรับประชากรกลุ่มเสี่ยง.
[ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.prepthai.net/Paper/PrEP_Guidelines.pdf - สำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.). ข้อมูลบริการ PrEP และการเข้าถึงยาป้องกัน HIV สำหรับประชาชน. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.nhso.go.th
